Tekst en ansichtkaartencollectie Rob Hoen
Introductie online serie over Nederlandse ansichtkaarten met een Citroën ID en DS
Vroeger stonden ze bij ons thuis op de schouw in de woonkamer: ansichtkaarten. Als souvenirs van vakantiebestemmingen. Ooit door iemand uitgekozen op zo’n kaartenrekje in een winkel waar je kranten, sigaretten, allerlei parafernalia en filmrolletjes voor je camera kan kopen. Een foto zegt meer dan duizend woorden, al kun je de vraag stellen of de ontvanger al die woorden uit de afbeelding begrijpt. Ook een prentbriefkaart heeft zijn eigen beeldtaal. Het zegt iets over de cultuur van het land. De titel van deze nieuwe serie is HollanDSe Taferelen. Die gaat voorbij aan de verzamelaarsfetisjisten, die alles mooi vinden zolang er maar een Citroën DS op de ansichtkaart staat. Deze serie is eerder een tijdsdocument dan een verzameling Nederlandse ansichten. Want kijken doen we met onze ogen, maar zien doen we met onze hersenen, vol met conventies van de vooringenomen blik.
Op Nederlandse ansichten tref je veel minder DS’en aan dan op Franse. Logisch, want in Frankrijk hebben er misschien wel duizend keer meer gereden dan hier. In ons straatbeeld moet je ze zelfs met een lantaarntje zoeken, ook al zijn ze fotogenieker dan bijvoorbeeld een Opel Kadett. Daar komt bij dat de DS duur is, een onbereikbaar ideaal voor Jan Modaal. En dan is er nog de twijfelachtige reputatie. Franse en Italiaanse auto’s staan al bekend als haperende roestbakken; binnen dat segment bungelt de DS nog weer onderaan de betrouwbaarheidslijstjes. De zuinige Hollander kiest liever voor Volkswagen, Opel of Ford, destijds de meest verkochte auto’s in ons land.
De serie laat zien hoe het Nederlandse cultuurlandschap eruitziet, met de Citroën DS en ID als verbindend thema. Soms is er een overvolle parkeerplaats te zien met een enkele DS daartussen, soms een straat met een eenzame ID19. Van Rotterdam tot Raalte, van Den Oever tot Deventer. Auto’s zijn in die tijd een manifest symbool van de nieuwe welvaart. De wederopbouw is voorbij en het is het begin van het tijdperk van het consumentisme en de wegwerpcultuur. Auto’s zijn een onderdeel van die cultuur geworden.
Een foto heeft altijd een betekenis. Die wordt ingegeven door onze persoonlijke zienswijze, geconditioneerd door onze nationaliteit, etnische afkomst, opvoeding, onderwijs, religie en culturele ontwikkeling. Een foto kun je lezen als tekst en al die zinnen die op een foto staan, maken wat je op die foto ziet. Een Citroën-liefhebber zoekt en herkent onmiddellijk een DS op de ansichtkaarten. Hij vergeet verder te kijken wat er op de foto staat. Een gelovige zal als eerste de kerk op de foto zien, een architectuurminnaar zal naar de gebouwen kijken en de DS niet eens opmerken. Ook al kijken we naar dezelfde foto, we zien er verschillende betekenissen in. De fotograaf zelf kijkt vanuit zijn eigen conventies en maakt een keuze wat hij in beeld brengt.
Als ik naar die Hollandse postkaarten kijk, dan moet ik altijd denken aan de fotografische stroming New Topographics, die einde jaren zestig, begin jaren zeventig in de Verenigde Staten ontstaat. Het is een groep fotografen die geen enkele artistieke pretentie hebben, maar vooral de ontluisterende invloed van de mens op zijn natuurlijke omgeving willen laten zien. De romantische blik op het landschap ontbreekt geheel. Wordt daarvóór het ongerepte landschap gefotografeerd met de overweldigende natuur, de New Topographics-beweging kijkt de andere kant uit. Ze legt juist het alledaagse landschap vast. Die fotografen kijken niet naar de natuur, maar naar de cultuur. Ze hebben een boodschap en ontwikkelen daarvoor een eigen beeldtaal. Een eenzame lantaarnpaal of een benzinestation in het urbane landschap, een reclamebord, een telefooncel, een wegrestaurant met geparkeerde Amerikaanse slagschepen, de opkomende suburbanisatie die de natuur verdringt. Of afval op straat, een gedeukte auto voor een huis… Hoe wij als mensen ingrijpen in de omgeving. Het begrip landschap krijgt een andere dimensie. Het past helemaal in de postmoderne tijdsgeest. New Topographics-fotografen beseffen dat het landschap verandert, vooral doordat mensen onomkeerbaar ingrijpen. Het grote publiek kijkt in eerste instantie met een zekere verbijstering naar die nieuwe landschapsbeelden.
Ansichtkaartenfotografen beschouwen niet op deze manier het cultuurlandschap. De meesten halen dat verfijnde niveau van kijken en zien bij lange na niet. Want die ansichtkaarten zijn gemaakt met een ander doel. Ze moeten verkocht en verstuurd worden. Desondanks zitten er in cultuurhistorisch opzicht echte pareltjes tussen.
Landschapsfotografie in Nederland is in die jaren vergeven aan de ANWB Kampioen en Natuurmonumenten. En natuurlijk de boeken van Dr. L. Van Egeraat. Hij verkoopt in de jaren zestig duizenden boeken over toeristisch Nederland. Bij ons thuis prijkten zijn schrijfsels in de boekenkast. Ik heb ze als tijdsdocument gered van het oud papier. Egeraat neemt de lezer in Nederland mee naar Nederlandse vakantiebestemmingen. Dat doet hij met vooral romantische cultuurlandschappen, die voorbijgaan aan wat er echt aan het veranderen is in Nederland.
Vakantie is trouwens ook zo’n verworvenheid van het naoorlogse Nederland, dat meer vrije tijd en geld te besteden krijgt. In zijn boeken laat Egeraat zijn lezers kennismaken met het romantische Nederland, die uiteindelijk toch liever kiezen voor de Costa del Sol onder de dictatuur van generaal Franco. Het omslag van zijn boek Op reis in Nederland met Dr. L. Van Egeraat – uitgegeven door het damesblad Margriet in 1961 – laat waarschijnlijk onbedoeld zien hoe Nederland verandert. Op de cover staat een foto een snelweg met auto’s. Het is de manier waarop we het gedachte romantische Nederland kunnen bereiken. Dus geen Hollandse molentjes, kastelen, landhuizen, of fraaie rivierenlandschappen met grazende koeien op de voorkant. Die bewaart hij voor de binnenkant. Hollandse Taferelen laat Nederland zien op een sobere wijze. Aangeharkt, keurig en schoon. Soms doordrengt met de calvinistische geest, zonder opsmuk en romantiek. De ansichtkaarten laten de nieuwe naoorlogse architectuur zien, de fietsen, het nieuwe winkelcentrum in een buitenwijk of de recent geopende Boerenleenbank en het nieuwe Van der Valk hotel. Kijk er nuchter naar, zoals wij Hollanders dat nu eenmaal doen. De ansichten op de achterkant van het clubblad krijgen een kort bijschrift. Soms staat er een QR-code bij, die je smartphone of tablet leidt naar de locatie zoals die er vandaag de dag uitziet. Dan kun je ervaren hoe het Hollandse cultuurlandschap nogmaals veranderd is.
